a) Rumların Faaliyetleri

Mondros Mütarekesinin imzalanmasını müteakip Anadolu’nun muhtelif yerlerinde işgaller başladı. İngiltere ve diğer batılı devletlerin desteği ile Yunanlılar da İzmir’i işgal ettiler. Yunanlıların İzmir’i işgaliyle başlayan ilerleyişleri iç kısımlara doğru devam edecektir. Yunan askerlerinin Anadolu’ya ayak basmasıyla birlikte yıllarca içimizde yaşayan Osmanlı Devleti’nin tebaası olan Rumlar da Yunan askerleriyle birlikte, Türklere karşı katliamlara başladılar. Çünkü Rumları teşkilatlandıran ve Müslüman-Türk düşmanlığını onlara aşılayan başta Fener Patrikhanesi olmak üzere birçok Yunan-Rum cemiyetleri vardı. Bu cemiyetleri şöyle sıralayabiliriz.

Etnik-i Eterya Cemiyeti

Fener Rum Patrikhanesi ve Kiliseler

Mavri Mira Cemiyeti

Pontus Cemiyeti

Trakya Komitesi

Rum İzci Teşkilatı

Rum Matbuat Cemiyeti

Beyoğlu Rum Edebiye Cemiyeti

Rum Ticariye Cemiyeti

Asya-yı Suğra Cemiyeti

Rum-Yunan Müdafaa-i Milliye Cemiyeti

Rum-Yunan İttihad-ı Milliye Cemiyeti

Yunan-Rum Sahib-i Ahmer Cemiyeti

Yunan Bahriye İdaresi

Yunan Ahz-ı Askeri Şubesi

Yukarda adlarını verdiğimiz cemiyetlerin tamamı da Patrikhaneden maddî ve manevi destek alıyordu. Cemiyetleri, maddi olarak Yunan Kızılhaçı ile Atina ve Selanik bankaları destekliyordu.

Fener Rum Patrikhanesi

Fener Rum Patrikhanesi, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden itibaren siyasî faaliyetlerini artırarak “Megalo İdea” yani “Büyük Fikir” “Büyük Ülkü”yü gerçekleştirmek istemiştir. Bu büyük fikir ise Bizans İmparatorluğu’nu diriltmek, Büyük Yunanistan’ı kurmak idi. Aslında, Yunanlılar’ın Bizansla bir ilgisi yoktur. Ama onlar, Hristiyan devletlerin desteğini almak için kendilerini Bizansın varisi olarak gösteriyorlardı. Yunanlı ilim adamlarından Prof. Dr. Luvaris kilisenin faaliyetini şu sözlerle açıklamaktadır: “Kilise muayyen ölçüde çöken ülkenin haklarının mirasçısı halinde yükseltildi. Patrik, Hristiyanlar için Bizans İmparatorluğunun yerini aldı ve bununla imparatorun kıyafetini ve Bizans devlet alametlerini bu arada iki başlı kartalı da aldı.”

Görüldüğü gibi Patrikhane “Megalo İdea”nın adeta bekçisi ve takipçisi olmuştur. Bu çalışmalarının meyvesini de, II. Mahmud zamanında Mora isyanını çıkartmak ve Etniki Eterya Cemiyetine verdiği destek sonunda Yunanistan’ın kurulmasıyla almıştır.

Fener Rum Patrikhanesi, Yunanistan bağımsız bir devlet haline geldikten sonra, bu devletin sınırlarının genişlemesi ve Osmanlı devletinden devamlı toprak alınması için çalışmalarına devam etmiş ve Yunanistan’ın emrinde çalışmıştır. Daha doğrusu, Yunanistan devletini kurdurmuştur. Girit’in Türklerden alınmasından sonra, Venizelos başbakanlığa geçmiş ve Adalar Denizini bir “Yunan Denizi” yapmak gayesiyle, adalardaki Rum-Yunan halkın ayaklanmaları için Patrikhane ile işbirliği yapmıştır.

Mondros Mütarekesinden sonra da Fener Patrikhanesi Türkler aleyhindeki çalışmalarına devam etti. Askerî ve siyasî kuruluşların birlikte çalışmaları sağlandı.

Rum Matbuat Cemiyeti adı ile teşkilatlanan Rumlar, cinayetlerini gizlemek için bu adı seçmişlerdir. Cemiyet, toplantılarını Yunan Konsolosluğunda yapıyordu. Cemiyetin sekiz üyesinden beşini yerli Rumlar, üçünü de Yunanlılar oluşturuyordu. Cemiyet, verilen emirler doğrultusunda cinayetler, suikastler işledi. İtilaf Devletlerini harekete geçirerek İstanbul hapishanelerindeki beşyüzden fazla Rum ve Ermeni’yi tahliye ettirdi.

Matbuat Cemiyeti, Rum İzcilik Cemiyetini geliştirdi. İzcilik Cemiyeti Kadıköy, Beyoğlu ve İstanbul olmak üzere beşyüzer kişilik gruplar halinde organize olarak başlarına Yunan subayları getirildi. Bunlar, Türkleri katletmek için görevlendirildiler.

Ayasofya’yı kiliseye çevirmek isteyen Rumlar, caminin çevresindeki müslümanlara ait ev ve arsaları yüksek fiyatla satın almaya başlayınca, duruma Evkaf Nezaretince el konularak, emlakini satmak isteyenlerin ev ve arsaları alındı. Bir Türk askerî birliği de cami avlusuna yerleştirildi.

Mavri Mira Cemiyeti

Rum-Yunan faaliyetlerinin başka bir ad ile ortaya çıkmasıdır. Cemiyet Yunanistan’dan her türlü yardımı almaktaydı. Rumları silahlandırarak müslüman Türk halkını öldürtüyorlardı. Silahlı Rumlar, Türklerin oturduğu kasaba ve köyleri yakıp yıkarak büyük zararlar veriyorlardı. Ege, Marmara, Tekirdağ, Kırklareli, Üsküdar tedhişçilik yaptıkları bölgelerdi. Kartal ve Pendik bölgesinde küçük yaştaki Türk çocuklarını öldürdükleri gibi, ırzlarına da tecavüz etmişlerdi.

Kordos Komitesi

Rumların silahlı örgütlerinden birisi de Kordos komitesidir. Rusya’dan getirdikleri Rum ve Ermenileri silahlandırarak muhtelif bölgelere gönderiyorlardı. Komitenin başkanı Yunanistan’lı bir Rum’du. Özellikle Samsun ve çevresinde daha çok faaliyet gösteriyorlardı.

Pontus Cemiyeti

Karadeniz bölgesinden İç Anadolu’nun kuzeyine kadar olan sahada Pontus devleti kurmak amacıyla 1904’te kurulmuş bir Rum Cemiyetidir. Bütün cemiyetlerin destekçisi olan Fener Rum Patrikhanesi Pontus faaliyetlerini de destekliyordu. Cemiyetin merkezi İstanbul idi. I. Dünya Harbi sırasında Osmanlı Devletinin içinde bulunduğu kötü durumu fırsat bilerek Samsun, Çarşamba, Bafra ve diğer Karadeniz sahillerindeki Rumları silahlandıran cemiyet; bu silahlı çetelere yol kestiriyor, Türklere ait köy ve kasabaları yağmalattırıyor, müslüman halkı öldürtüyordu. Özellikle, İstanbul’un işgalinden sonra Pontusçuların katliamları arttı. Amasya, Tokat, Samsun bölgelerinde binlerce Türkü öldürdüler, mallarını gasbettiler. Pontuscu Rumların teşkilatlanmasında Merzifon Amerikan Koleji de önemli rol oynadı. Pontus adlı gazete ve dergi çıkarıyorlar, kuracakları devletin haritasını bastırıyorlardı. Haritaya göre; Batum’dan İstanbul boğazına kadar Karadeniz kıyıları ile Kastamonu, Çankırı, Yozgat, Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Gümüşhane, Erzincan vilayetlerini içine alan bir Pontus Devleti kurulacak ve merkezi de Samsun olacaktı. Pontus Cemiyeti’nin organizesinde Amasya metropoliti Yermanos ve Samsun metropoliti Tekomanidis önemli rol oynamışlardır.

Ermenilerin Faaliyetleri

Osmanlı Devleti’ni yıkmak isteyen İngiltere, Fransa ve Rusya, Osmanlı tebaası Hristiyan azınlıkları örgütleyerek devlete karşı kullanmışlardır. Rum cemiyetleri yanında Ermeni cemiyetleri de kurdurmuşlardır. Ermenileri Osmanlı devletine karşı silahlandıran ve teşkilatlandıran kuruluşlar Taşnaksutyun ve Hınçak cemiyetleridir. 1877ğ1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra İngiltere’nin isteği ile Ermeni meselesi gündeme getirilmiş ve Ermenilerin yaşadığı yerlerde ıslahat yapılması maddesi Berlin Andlaşması’na konulmuştu. Bu tarihten sonra, Ermeniler Osmanlı Devleti’ne karşı devamlı kullanıldılar. II. Abdülhamid’e suikasttan banka soygunlarına kadar birçok olaylar çıkardılar. Bu olaylar I. Dünya savaşı sırasında da devam etti. Ruslar Doğu Anadolu’yu işgal edince, Ermeniler fırsattan istifade ederek, kurdukları silahlı çetelerle ve Osmanlı ordusundan kaçan Ermenilerle birçok olaylar çıkardılar. Müslüman halkı katlettiler. Bu isyanlardan ilki Maraş ilimizin Zeytun (Süleymanlı) kasabasında çıkarıldı. Ermeniler, hükümet konağını işgal ederek jandarmaları öldürdüler. Çıkan çatışmada binbaşı Süleyman Bey olmak üzere yirmibeş askerimizi şehit ettiler. Dağlara çıkan Ermeni çeteleri, müslüman köylerini yakıp yıktılar. Ermeniler Maraş bölgesi dışında Bitlis yöresinde de birçok olaylar çıkardılar. Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Ankara ve Trabzon’da sayısız olaylar çıkararak müslüman Türkleri öldürdüler.

Van’da olay çıkaran Ermeniler polislere, jandarmalara ve kışladaki askerlere saldırdılar. Birçok binayı bombaladılar, müslüman halkın oturduğu mahalleleri ateşe verdiler. Van’da 23 gün kanlı olaylar devam etti ve şehri tamamen işgal ettiler. Müslüman halkın binlercesi katledildiği gibi, kadınların ırzlarına tecavüz ettiler. Müslüman Türk kadınlarını ve kızlarını toplayarak binbir işkenceyi, rezaleti yaptılar. Hamile kadınların karınlarından süngülerle çocukları çıkarıp parçaladılar. Van şehrimiz tamamen bir kan deryasına döndü. Van’da 1500 kadar kadın ve çocuk kalmıştı. Bu kalanları da Van’da görevli Amerikalılar korumuşlardır.

Van şehrimiz Ermeniler tarafından Ruslara teslim edildi. Ermeniler Van’da geçici bir hükümet teşkil ederek kuracakları Ermeni devletini 14 eyalete ayırdılar. Ermeni zulüm ve vahşeti her tarafta arttı. Ordudaki Ermeni askerleri de silahlarıyla kaçarak Ermeni komitecilerine katıldılar. Ermenilerin yaptıkları bu zulmün, vahşetin önüne geçmek için Hükümet 14 Mayıs 1915’de “Tehcir Kanunu”nu çıkardı. Bu kanunla Ordu, Kolordu, Tümen ve Müstakil Mevki Komutanlarına yetkiler verildi. Asayişin sağlanması için bölge halkı başka yerlere göç ettirilecekti.

Ermeniler, göç ettirilme sırasında müslümanları öldürmeğe devam ettiler. Şarki Karahisar’da müslüman mahalleleri ateşe vererek yaktılar. Şehir baştan başa yakıldı. Ermenilerle buradaki mücadele yirmibeş gün devam etti.

Ermeniler Urfa’da da büyük olaylar meydana getirdiler. Şehirdeki mevcut polis ve jandarma Ermenilerin çıkardığı olayları önleyemedi ve 4. Ordudan yardım istendi. Ermenilerle Urfa’da çarpışma uzun müddet devam etti. Bu arada I. Dünya Harbini sona erdiren anlaşmalar yapıldı. Osmanlı Devleti de Mondros Mütarekesini imzaladı. Mütareke ile birlikte Sadrazamlık makamına Damat Ferit Paşa getirildi.

İttihatçı düşmanlığı ile tanınan Damad Ferid’in yaptığı işlerden ilki, Ermenilere ve İtilaf Devletleri’ne hoş görünmek için önceki hükümetin verdiği emirleri yerine getiren ve Ermenilerin Boğazlıyan’dan çıkmalarını sağlayan Kaymakam Kemal Bey’i, Kürt Mustafa Paşa Divan-ı Harbinde idama mahkum ettirmek olmuştur. 8 Nisan 1919’da idam kararı verilen Kemal Bey, 10 Nisan 1919’da idam edildi. Ermenilerin yaptıkları katliamları görmezlikten gelen ve adeta bir Ermeni gibi davranan Sadrazam Damad Ferid; Ermeni tehcirini (göçünü) “o vakitki Osmanlı Hükümetinin bir eser-i vahşeti” diye tasvir ettiğini söylemiştir.

Damad Ferid Paşa’nın acizliği ve ihaneti Ermenileri daha da cesaretlendirmiş ve Ermeni temsilcisi Bogos Nubar Paşa mütarekeden bir ay sonra 30 Kasım 1918’de İtilaf Devletlerine müracaatla müstakil bir Ermenistan devleti kurulmasını istemiştir. Ermeni patriği Zaven Efendi de 12 Şubat 1919’da Paris ve Londra’ya giderek Fransa ve İngiltere devlet adamlarıyla görüşerek bağımsız bir Ermeni devleti kurulması için yardım istemiştir. Ermeni temsilcileri 26 Şubat 1919’da “Onlar Konseyi”nde Ermeni isteklerini açıkladılar. Bu isteklere göre Vilayet-i Sitte denilen altı vilayetle birlikte (Erzurum, Bitlis, Sivas, Van, Elazığ, Diyarbakır) Maraş, Kilikya (Çukurova bölgesi) Trabzon’un bir kısmını da içine alan bir Ermenistan devleti kurulacaktı.

Ermeni isteklerini görüşen “Onlar Konseyi”nin üyelerinin bir kısmı Ermeni isteklerini çok abartılı buluyorlardı. Kurulacak bir Ermeni devletinin savunulması, ordusuna verilecek silah, cephanenin karşılanması, yıllarca sürecek bir maddi yardım ve hangi devletin mandaterliğinde olacağı konuları üzerinde tam bir anlaşma sağlanamadı. İngilizler ve İtalyanlar kuvvet veremeyeceklerini belirttiler. Sadece Fransa askerî kuvvet vereceğini söyledi. Amerikan Cumhurbaşkanı Wilson, Senato’nun tasvibi şartıyla Ermeni mandasını kabul edebileceğini söyleyerek Ermeni isteklerine destek verdi.

Ermenilerin isteklerinde direnmelerinde, Damad Ferid’in, Ermenilere özerklik verileceğini söylemesi de etkili olmuştur. Ermeniler, müstakil bir devlet kurmak istediklerinden Damad Ferid’in bu teklifini de kabul etmemişlerdir. Ermeni zulüm ve vahşeti de ancak Türk askerinin süngüsüyle sona erdirilebilirdi ki, sonuçta öyle olacak; Kâzım Karabekir Paşa Ermeniler üzerine sefer için görevlendirilecek ve 3 Aralık 1920’de Gümrü Andlaşmasıyla mesele halledilecektir.